📖 مروری بر دو کتاب نیکلاس گورجستانی درباره محمد مصدق و زویاد گامساخوردیا

نیکلاس گورجستانی، مقام ارشد پیشین بانک جهانی با چهار دهه تجربه در توسعه اقتصادی کشورهای در حال گذار، در دو جلد جداگانه زندگی، راهبرد مقاومت، شیوه حکمرانی، اصلاحات و سرنگونی دو رهبر برجسته قرن بیستم — محمد مصدق در ایران و زویاد گامساخوردیا در گرجستان — را بررسی می‌کند. این آثار ترکیبی از خاطرات، تحلیل راهبردی، ارزیابی اقتصادی و مرور تاریخی‌اند که خواننده را به قلب رویدادهای تحول‌آفرین ایران دهه ۱۹۵۰ و گرجستان دهه ۱۹۹۰ می‌برند.

شباهت‌های این دو میهن‌دوست چشمگیر است: پیشینه شخصی، چشم‌انداز، فلسفه حکمرانی، سرنوشت سیاسی و میراث آن‌ها. هر دو با شجاعت و پایداری علیه نخبگان مستقر داخلی و در برابر حکومت خودکامه یا خودسر ایستادند، و برای ساخت یک دولت مدرن و دموکراتیک، اصلاحات سیاسی و اقتصادی پیشگامانه‌ای را آغاز کردند. همچنین در برابر قدرت‌های جهانی ایستادند تا به سلطه استعماری پایان دهند و حاکمیت ملی ایران و گرجستان را بازگردانند.

مصدق (کتاب ۱) در سال‌های ۱۹۵۳-۱۹۵۱ بر سر ملی‌کردن صنعت نفت ایران با وینستون چرچیل، هری ترومن و دوایت آیزنهاور درگیر شد. گامساخوردیا (کتاب ۲) نیز در سال‌های ۱۹۹۱-۱۹۹۰ برای استقلال از شوروی در برابر میخائیل گورباچف و جرج بوش پدر ایستاد. هر دو رهبر در کودتاهای شبه‌نظامی مشابه سرنگون شدند: مصدق با نخستین تغییر رژیم پس از جنگ جهانی دوم که توسط MI6 بریتانیا و CIA آمریکا سازماندهی شد، و گامساخوردیا با نخستین تغییر رژیم در فضای پساشوروی که ارتش شوروی از آن پشتیبانی کرد.

این کتاب‌ها حاصل دهه‌ها مطالعه و پژوهش با بهره‌گیری از منابع اولیه متعدد است و علاوه بر تجربه حرفه‌ای نویسنده، بر شناخت عمیق او از ایران و گرجستان تکیه دارد. گورجستانی که در ایران و با تبار گرجی به دنیا آمده، پیوندهای فرهنگی خود با هر دو کشور را حفظ کرده و بیش از نیم قرن تحولات سیاسی-اقتصادی آن‌ها را دنبال کرده است. او اکنون در واشینگتن دی‌سی زندگی می‌کند.

فهرست:

بخش اول: خاستگاه‌ها  

فصل 1: شکل‌گیری یک میهن‌پرست ایرانی  

فصل 2: الهامات  

فصل 3: چشم‌انداز و قطب‌نما برای حکمرانی خوب  

فصل 4: «سلاح‌ها»  

بخش دوم: حکمرانی  

فصل 5: زمینه سیاسی برای حکمرانی  

فصل 6: اصلاحات و سیاست‌های مصدق  

فصل 7: ملی‌کردن صنعت نفت ایران  

بخش سوم: سرنوشت  

فصل 8: کودتا در دو پرده و پیامدهای آن  

فصل 9: آسیب‌شناسی‌ها و کاستی‌های ادعایی  

بخش چهارم: میراث  

فصل 10: «راه مصدق»  

فصل 11: فرصت‌های از دست‌رفته  

فصل 12: درس‌ها  

درباره نویسنده:

نیکولاس گرجستانی اقتصاددان ایرانی-آمریکایی و مقام ارشد پیشین بانک جهانی است که در زمینه مدیریت دانش و دانش بومی فعالیت‌های مهمی داشته است.

او به‌عنوان مدیر ارشد دانش و یادگیری منطقه آفریقا خدمت کرده و اکنون مشاور جهانی و استاد مدعو است.

گرجستانی نویسنده مجموعه دو جلدی پیش از زمان خود درباره میراث محمد مصدق در ایران و ژوید گامساخوردیا در گرجستان است.

آثار او ترکیبی از تحلیل استراتژیک، مرور تاریخی و دیدگاه‌های شخصی درباره تحولات سیاسی است.

Iran's Mohammad Mosaddegh and Georgia's Zviad Gamsakhurdia were two of the most consequential national leaders of the twentieth century. Nicolas Gorjestani examines, in two separate volumes, each leader's life story, resistance strategy, governance, reform record, and overthrow. The two books combine insightful memoir, strategic analysis, economic assessment, and historical review to weave a compelling narrative that gives the reader a front-row seat to the transformational events that unfolded in Iran in the 1950s and Georgia in the 1990s.

The similarities between these two patriots are remarkable: their personal background, vision, governing philosophy, political destiny, and legacy. With courage, passion, and tenacity, they took on domestic establishment elites to fight against authoritarian or arbitrary rule. Both leaders shared a vision of a modern, democratic state, and, to that end, undertook pathbreaking political and socio-economic reforms. They also challenged the world powers to end colonial domination of Iran and Georgia and to reestablish national sovereignty.

Mosaddegh (Book 1) locked horns with Winston Churchill, Harry Truman, and Dwight Eisenhower in 1951-1953 over the nationalization of Iran's oil industry, while Gamsakhurdia (Book 2) stood up to Mikhail Gorbachev and George H. W. Bush in 1990-1991 over independence from the Soviet Union. Their governance was cut short as both leaders were overthrown in similar paramilitary coups. Mosaddegh was toppled in the first post-WWII regime change organized and supported by the British MI6 and American CIA; Gamsakhurdia was deposed in the first regime change in the former Soviet space supported by the Soviet military.

Nicolas Gorjestani is a former senior official of the World Bank with economic development experience spanning more than four decades in countries undergoing transformational change. The result of decades-long study and research utilizing multiple primary sources, these two books provide a unique perspective based not only on the author's professional experience but also on his intimate knowledge of both Iran and Georgia. Born in Iran of Georgian heritage, Gorjestani has maintained cultural links with both countries, and followed their political economy for more than half a century. He lives in Washington, D.C.

Review

“Mosaddegh is thorough, well-documented, thoughtful, and fresh.… It deserves to be read by all who are interested in Iranian history, Middle Eastern oil, and democratic and anti-colonialist movements in the Third World.” --―Homa Katouzian, University of Oxford

Table of Contents

PART I: ORIGINS

Chapter 1: The Making of an Iranian Patriot

  I. The Young Mostofi

  II. The First Iranian Doctor of Law

  III. Servant of His Country

  IV. Profile in Sensitivity, Frailty, Courage, Idealism, and Compassion

Chapter 2: Inspirations

  I. Governance Lessons From Antiquity to the Middle Ages

  II. Morality and Ethics Through the Ages

  III. Cosmopolitan Culture

  IV. National Re-Awakening

    A. Legacy of 19th Century Reformers

    B. Social Pathologies

  V. Traditional Values Meet Modernity

Chapter 3: Vision and Compass for Good Governance

  I. National Sovereignty

  II. Liberty

  III. Constitutionalism and the Rule of Law

  IV. Economy, Modernization, and Development

  V. Religion and State

  VI. Role of Women

  VII. Doctrine of Movazeneh-e Manfi (Passive Balance)

  VIII. Attitude Towards Foreigners

  IX. Integrity, Propriety, and Accountability in Governance

  X. Reason, Asceticism, and ‘Walking the Talk’

Chapter 4: ‘Weapons’

  I. Strategies and ‘Weapons’ of Political Struggle

  II. Parties and Political Formations of the National/Popular Front

  III. Parties and Political Formations Opposed to the National/Popular Front

PART II: GOVERNANCE

Chapter 5: Political Context for Governance

  I. Mosaddegh’s First Government

  II. Mosaddegh’s Second Government—Act One

  III. Mosaddegh’s Second Government—Act Two

  IV. Mosaddegh’s Second Government—Final Act

  V. British Role in Destabilizing Mosaddegh’s Government

  VI. America’s Involvement in Iranian Politics

  VII. Soviet Interference in Iran’s Internal Affairs

Chapter 6: Mosaddegh’s Reforms and Policies

  I. Mosaddegh’s Iranian ‘Social Democracy’

  II. Political Reforms

  III. Economic Reforms

    A. ‘Economy Without Oil’

    B. Other Development Initiatives

  IV. Social Welfare Reforms

  V. Assessment

Chapter 7: Nationalization of Iran’s Oil Industry

  I. Background

  II. Mosaddegh at the UN Security Council and the International Court of Justice

  III. Negotiations With the World Bank

  IV. Churchill-Truman/Eisenhower Proposals

  V. Other Missed Openings

  VI. Assessment of Mosaddegh’s Performance

PART III: DESTINY

Chapter 8: The Coup in Two Acts and Its Aftermath

  I. What Really Happened?

  II. How to Oust Mosaddegh: Let Me Count the Ways

    A. Britain’s Role in the Coup

    B. America’s Role in the Coup

    C. The British-American Political Chess/Poker Game in Iran

    D. Role of Indigenous Elements

    E. Role of the Foreign Media

  III. ‘The Shah Has Fled, Long Live the Republic’

  IV. “Luck Be a Lady, Tonight . . .”

  V. “Alo, Alo, . . . Inja Tehran . . .”

    A. “We’re in . . . , We’re in . . . , What do we do now?”

    B. “I owe my throne to . . . and to you!”

    C. Soviets, Tudeh, and the Coup

  VI. A Popular Uprising—Really?!

  VII. Life Over a Quarter-Century After the Coup

    A. Putschists Are Rewarded, Handsomely

    B. Shah and Zahedi in Search of Legitimacy

    C. The Consortium Takes Over Iran’s Oil

    D. A ‘White Revolution’

    E. Return of Pseudo-Modernism and Arbitrary Rule

Chapter 9: Pathologies and Alleged Shortcomings

  I. Pathology of the National/Popular Movement

  II. Alleged ‘Shortcomings’

    A. Alleged ‘Authoritarianism’

    B. ‘Mismanaged’ the Economy

    C. Allowed ‘public insecurity and chaos’

    D. Was Too Much of an Idealist

    E. ‘Allowed’ Family and Friends to Enrich Themselves

PART IV: LEGACY

Chapter 10: ‘Mosaddegh’s Way’

Chapter 11: Missed Opportunities

  I. Opportunities Mosaddegh May Have Missed

  II. Opportunities Western Governments May Have Missed

Chapter 12: Lessons

  I. Lessons for Developing Country Leaders

  II. Lessons for Western Powers

About the Author

Nicolas Gorjestani is an Iranian-American economist and former senior official at the World Bank, where he led initiatives on knowledge management and indigenous knowledge.

He has served as Chief Knowledge & Learning Officer for Africa and now works as a global consultant and visiting professor.

Gorjestani is the author of the two-volume series Ahead of Their Time, exploring the legacies of Mohammad Mosaddegh in Iran and Zviad Gamsakhurdia in Georgia.

His work blends strategic analysis, historical review, and personal insights on political transformation.